Verkiezingen 2021

Stimuleer thuiswerken voor meer tijd, ruimte en gezondheid

Wat zeggen de negen grootste partijen:

CDA 

Goede houding ten opzichte van thuiswerken en de randvoorwaarden daarvoor:

“Thuiswerken bleek in de coronacrisis veel voordelen te hebben. In het verkeer zorgde het bovendien voor minder files en uitstoot. Daarom stimuleren wij thuiswerken voor beroepen waarin dat mogelijk is. Afspraken over het combineren van kantoor- en thuiswerk en flexibele werktijden worden opgenomen in de cao’s. Daarbij mag de soms negatieve invloed van thuiswerken op het sociale aspect van werken niet uit het oog worden verloren.” p13

ChristenUnie

Goede houding ten opzichte van thuiswerken en randvoorwaarden daarvoor:

“Meer thuiswerken voor wie wil. Het coronavirus heeft een boost aan thuiswerken gegeven. Dit heeft veel voordelen: minder reistijd en milieuvervuiling, minder vergaderingen, meer autonomie. Er zijn natuurlijk ook nadelen: meer gedoe in het combineren van werk en zorg voor jonge kinderen thuis, minder sociale contacten. Toch zien wij meer thuiswerken als een blijvertje. We willen er samen met werkgevers, werknemers en hun bonden de schouders onder zetten om thuiswerken, en bijvoorbeeld ook schooltijdbanen, te bevorderen.” p85

D66

Goede houding ten opzichte van thuiswerken en randvoorwaarden daarvoor:

“We pleiten voor afspraken tussen werkgevers en werknemers om in toekomstige cao’s het recht op thuiswerken op te nemen, waar dit kan. Het thuiswerken, maar ook de continue bereikbaarheid door de opkomst van mobiele apparaten, heeft echter ook een keerzijde. Privé en werk lopen steeds meer door elkaar, mensen werken vaker extra uren en hebben steeds minder ongestoorde vrije tijd. Om te voorkomen dat werknemers, met name jongeren, stressklachten of een burn-out krijgen, wil D66 het recht op onbereikbaarheid beter verankeren. De inspectie SZW moet erop toezien dat werkgevers en werknemers goede afspraken maken over de bereikbaarheid buiten werktijd.” p43

GroenLinks

Goede inzet, had iets meer uitwerking kunnen krijgen:

“Werknemers krijgen het recht om een deel van hun werktijd zelf te kiezen waar ze werken als de aard van het werk dat toelaat. Werkgevers dragen bij aan het thuis inrichten van een goede werkplek. Alle werknemers hebben het recht om onbereikbaar te zijn buiten werktijd.” p57

PvdA

Thuiswerken wordt alleen benoemd als negatief, geen oog voor kansen en randvoorwaarden om dit tot een positieve ontwikkeling te maken:

“We werken steeds vaker thuis en werken dan vaak over. Werkmailtjes blijven maar komen, ook ’s avonds. Werk en privé lopen steeds vaker in elkaar over. Natuurlijk is dit een vrije keuze. Maar al dit werken heeft ook een schaduwzijde. Meer dan 1 miljoen werknemers ervaart stress of burn-outklachten. Dit leidt tot uitval, waardoor veel mensen ziek thuis komen te zitten, waarmee burn-out beroepsziekte nummer 1 is in Nederland. En toch blijven we hier met z’n allen mee doorgaan. Werken tot het niet meer lukt. Deze ratrace is niet meer van deze tijd.” p21

Partij voor de Dieren

We zien dat thuiswerken positief gestimuleerd wordt. Het is jammer dat er ook zware nadruk op vermeende negatieve effecten wordt gelegd, zonder te kijken hoe die ondervangen kunnen worden:

“Woon-werkverkeer met de auto wordt teruggedrongen, flex- en thuiswerken wordt gestimuleerd. Fiscale stimulering van fietsen blijft behouden, de woon-werkaftrek voor auto’s wordt afgebouwd, waarbij rekening wordt gehouden met bewoners in dunbevolkte gebieden.” p57

“Een leven met minder stress: Nederlanders ervaren steeds meer werkdruk. We staan steeds meer ‘aan’. Werk en privé zijn nauwelijks nog van elkaar gescheiden (zeker nu we zo veel thuiswerken), we zijn constant bereikbaar via onze smartphone, en sociale media slurpen onze energie op.” p66

PVV

We hebben hier niets over kunnen vinden in het partijprogramma.

SP

We hebben hier niets over kunnen vinden in het partijprogramma.

VVD

Het is benoemd in het programma, maar krijgt weinig handen en voeten:

“Vereenvoudigen en verruimen van de werkkostenregeling zodat mkb’ers meer in hun personeel kunnen investeren, bijvoorbeeld via scholing of door het vergoeden of verstrekken van een betere thuiswerkplek.” p12

“Maar de overheid kan het niet alleen. Iedereen kent het gevoel dat er tijdens de zomervakantie ineens geen file meer is en dat de trein ook in de spits voldoende zitplaatsen heeft. Dat is ook het geval nu door de coronacrisis mensen vaker thuis werken. Bij veel banen is het goed mogelijk om een vergadering eens digitaal te houden, en het blijkt dat veel medewerkers er vanuit huis echt de kantjes niet vanaf lopen. Het zou goed zijn als we ook na de coronacrisis flexibel met werktijden omgaan.” p81

“De behoefte naar individueel vervoer groeit en dus moeten er meer wegen en fietspaden komen. Maar ook alternatieven, zoals goed openbaar vervoer, smart mobility, thuiswerken en andere werk- en schooltijden, moeten gaan bijdragen aan een betere benutting van de infrastructuur en keuzevrijheid van de reiziger.” p81

Maak werk van leven lang ontwikkelen

Wat zeggen de negen grootste partijen:

CDA

Uitgebreide aandacht, inclusief oog voor de noodzakelijke cultuuromslag:

“In een nieuw stelsel voor leerrechten krijgt iedere werknemer de mogelijkheid om zichzelf steeds weer te blijven ontwikkelen.” p50

“Overheid, sociale partners en onderwijsinstellingen komen gezamenlijk tot een ambitieuze aanpak voor een stelsel van leerrechten. Hiermee kun je zelf de benodigde kennis en vaardigheden op peil houden en omscholen als dat nodig is. Afspraken over scholing en de opbouw van leerrechten worden een vast onderdeel van arbeidscontracten en cao-onderhandelingen.” p51

“Als onderdeel van de leerrechtenaanpak kan iedere werkende op elk moment met behulp van een kennis APK online een persoonlijk advies aanvragen over scholing en de kansen om je verder te ontwikkelen.” p51

“De inzet van leerrechten als instrument om ook na je schooltijd te blijven leren en je te blijven ontwikkelen, biedt instellingen in het MBO, HBO en WO de kans om naast het reguliere onderwijs een aparte bovenbouw voor volwassenenonderwijs te starten. Digitale cursussen en leren op de werkplek bieden ook de ruimte voor nieuwe aanbieders en nieuwe leermethoden.” p51

ChristenUnie

Goede aandacht voor een leven lang ontwikkelen en de benodigde cultuuromslag:

“Werken en leren

Al jaren spreken we over het belang van een leven lang leren en van een leven lang ontwikkelen. Dat blijkt in de praktijk echter makkelijker gezegd dan gedaan. De (financiële) ondersteuning voor iemand die aan het begin van zijn leven lang leert, is nog altijd veel beter geregeld dan de ondersteuning van de vakman/ -vrouw die na een relatief korte beroepsopleiding op jonge leeftijd begint met werken. We willen de scholingskansen voor iedereen gelijktrekken. Dat vraagt om een stevig offensief en het doorbreken van schotten tussen O&Ofondsen, zodat ontwikkelkansen worden gegrepen en er bijvoorbeeld meer technici worden opgeleid (waar een groot tekort aan is).

Bijscholen aantrekkelijker maken. Met name voor werkenden met een beroepsopleiding moet bijscholen aantrekkelijker worden. Hun scholingskansen worden gelijkgetrokken met die van hogeropgeleiden. Dat zorgt voor een betere positie op de arbeidsmarkt, zeker ook voor 50-plussers. Er komt een publiek-privaat bekostigde infrastructuur voor loopbaanbegeleiding en scholingsadvies, waar iedereen een beroep op kan doen tijdens de zoektocht naar nieuw werk en ook terecht kan met vragen over de loopbaan, scholingsmogelijkheden en werk-naar-werk-trajecten.

Iedere werknemer een leerrekening. We willen er naartoe dat iedereen vanaf geboorte een persoonlijk ontwikkelbudget krijgt. Een werkgever vergroot deze leerrekening door daar iedere maand aan bij te dragen. De leerrekening is van de werknemer en gaat mee naar een eventuele volgende werkgever.” p84-85

D66

Uitgebreide aandacht, inclusief oog voor de noodzakelijke cultuuromslag:

“Van werkgevers mogen we verwachten dat zij investeren in duurzame inzetbaarheid en begeleiding naar ander werk.” p34

“Het zogenaamde STAP-budget is een belangrijk instrument voor omscholing. Dit zijn eigen middelen waarmee je je uit vrije keuze en buiten je werkgever kunt omscholen naar een ander beroep. In deze omscholing komt expliciet ruimte voor digitale vaardigheden. Er komt meer publiek aanbod via de mbo-instellingen, hbo-instellingen, agrarische scholen en vakscholen. We nemen de maximum leeftijd voor het aangaan van een studielening weg. Iedereen mag in het werkende leven drie jaar extra gebruik maken van de studielening.” p35

“Hoewel het individu verantwoordelijk is voor zijn eigen ontwikkeling, heeft de overheid hierin wel een faciliterende rol. De overheid moet zorgen voor een overzichtelijk en gestroomlijnd aanbod aan voorzieningen en regelingen met betrekking tot een leven lang ontwikkelen. Daarnaast moet de overheid met name bij praktische banen zorgen voor bewustwording van de noodzaak van een leven lang ontwikkelen.” p35

“We willen dat er meer aandacht komt voor de scholing van werkenden. [..] Hiervoor kijken we naar de mogelijkheid voor een individueel ontwikkelbudget. Ook willen we dat sectorale opleidingsfondsen nog meer worden ingezet om ook omscholing naar andere sectoren mogelijk te maken.” p43

“We investeren in scholing en begeleiding voor mensen in de WW” p43

GroenLinks

De juiste richting, had meer uitwerking kunnen krijgen met oog voor de noodzakelijke cultuuromslag:

“Iedereen zonder werk krijgt persoonlijke begeleiding als dat nodig is. [..] We verruimen de mogelijkheden voor mensen in de bijstand om zich te laten omscholen voor sectoren met (toekomstige) personeelstekorten.” p61

“Er komt één werkloket waar iedereen terecht kan met vragen over werk, loopbaan, scholing en begeleiding naar werk en het ontwikkelingsbudget. De dienstverlening staat los van een eventuele uitkering, zodat iedereen onafhankelijk wordt behandeld. Werkgevers kunnen terecht bij het loket voor gratis advies over goed werkgeverschap, duurzame inzetbaarheid en het begeleiden van mensen met een beperking. De loketten worden georganiseerd door gemeenten, het UWV en werkgevers- en werknemersorganisaties.” p61

PvdA

Goede aandacht voor het belang van omscholing en de benodigde cultuuromslag:

“1. De werkgever wordt verplicht te zorgen dat werknemers actief brede en waardevolle scholing krijgen die zoveel mogelijk gekwalificeerd is;

2. Om de twee jaar krijgt iedere werkende een loopbaangesprek over ontwikkeling en toekomst. Dit gesprek wordt lokaal en onafhankelijk aangeboden via bijvoorbeeld vakbonden en het UWV. Scholing- en ontwikkeltrajecten worden zo vormgegeven dat zij tijdens en naast het werk kunnen worden gevolgd en relevant zijn voor jouw verdere ontwikkeling. Alle werkenden krijgen daarnaast vouchers om zich bij- of om te scholen.

3. Als je werk onverhoopt wegvalt, dan krijg je de kans om met een goed inkomen weer ergens anders aan de slag te gaan. Naast de werkgarantie komen er zogeheten tweede kans beroepsbegeleidende leerweg (BBL)-trajecten. Met een combinatie van opleiding, uitkering, aanvulling van de oude werkgever en inkomen bij de nieuwe werkgever krijgen mensen de kans om omgeschoold te worden zonder dat zij ineens (een groot deel van) hun inkomen kwijt zijn. Ook komt er geoormerkt budget voor scholing in de WW, met name gericht op langdurig werklozen.” p9-10

Partij voor de Dieren

Geen serieuze aandacht voor om- en bijscholing of een leven lang ontwikkelen. De enige vermeldingen die we zagen bevatten geen maatregelen of waren zeer specifiek voor bijvoorbeeld de luchtvaartsector.

PVV

We hebben hier niets over kunnen vinden in het programma.

 SP

Het wordt minimaal genoemd als gedachte zonder maatregelen die het bevorderen, alleen een maatregel die mogelijkheden beperkt:

“We maken het aantrekkelijk om een leven lang bijscholingen te volgen. Goed onderwijs moet geen luxe worden, het particuliere onderwijs leggen we aan banden.” p17

VVD

Niet heel uitgebreid, de noodzaak van een cultuuromslag is niet uitgewerkt, maar belangrijke stappen zoals een persoonlijke leerrekening en begeleiding naar nieuwe werk met omscholing worden genoemd:

“Een persoonlijke leerrekening voor iedere werknemer om scholing mee te betalen. We laten de fiscale vrijstelling voor scholingskosten hier beter op aansluiten, zodat werkgevers de leerrekening kunnen vullen. Werkenden kunnen deze leerrekening ook meenemen naar een nieuwe baan. We ondersteunen hiermee dat mensen actief nadenken over hun carrière en scholing volgen die daar het beste bij past.” p21

Maak betere bescherming voor freelancers mogelijk

Wat zeggen de negen grootste partijen:

CDA

Alleen negatieve benoeming van flexwerk zonder erkenning van de complexiteit van het probleem:

“In de platformeconomie zien we nog te veel wegwerpbanen, slechte werkomstandigheden en andere misstanden. De ontwikkelaars en marketeers verdienen het geld, terwijl de fietskoeriers en magazijnmedewerkers onderbetaald het zware werk doen. Extra handhaving en regulering zijn nodig om van deze sector een gezonde bedrijfstak te maken. Nieuwe coöperatieve platforms kunnen zorgen voor een beter alternatief voor de consument én de mensen die daar werken.” p49

ChristenUnie

Door uit te gaan van klassiek werknemerschap maakt de CU werkbemiddeling zeer moeilijk en de daarbij behorende flexibele werkvormen ook. We zien het wel als positief dat de CU veel aandacht heeft voor meer sociale zekerheid voor zelfstandigen:

“Gelijk speelveld voor alle werkenden. We willen voor iedereen gelijke kansen, een gelijk sociaal vangnet en een vergelijkbare pensioenopbouw. Daarom komt er een verplichte, betaalbare publieke basisverzekering voor arbeidsongeschiktheid voor alle werkenden – dus ook voor zzp’ers. Zij krijgen ook het recht pensioen op te bouwen bij een pensioenfonds.” p80

“Om misbruik en schijnzelfstandigheid tegen te gaan, kiezen we voor het uitgangspunt ‘werknemer, tenzij’.” p80

D66

Maakt meer sociale zekerheid mogelijk voor zelfstandigen met de juiste beweging om probleem rondom arbeidsrelaties op te lossen:

“We verkleinen daarom de verschillen in de fiscaliteit en de sociale zekerheid tussen verschillende vormen van werk. Hierdoor wordt de aard van het werk bepalend voor de vorm van de arbeidsrelatie, in plaats van de kosten. Ook zorgt dit voor minder druk op de juridische kwalificatie van de arbeidsrelatie, waardoor de keuze van de werkende in welke arbeidsrelatie hij wil werken meer centraal kan staan.” p42

“We geloven in een sociaal stelsel dat alle werkenden de bescherming biedt die ze nodig hebben. Arbeidsongeschiktheid is een risico dat iedereen kan overkomen. We voeren een betaalbare collectieve arbeidsongeschiktheidszekering in waaraan alle werkenden deelnemen.” p42

GroenLinks

Aan de positieve zijde vergroot GroenLinks wel de sociale zekerheid voor zelfstandigen, maar het oordeel komt negatief uit omdat ze de ruimte voor nieuwe werkvormen wil verkleinen:

“We maken een einde aan uitbuiting via zonderlinge contractvormen. Payrolling, contracting en nulurencontracten worden afgeschaft. Er blijven drie contractvormen over: het vaste en het tijdelijke contract voor het reguliere werk, het uitzendcontract voor ziek en piek en het zelfstandigencontract voor zzp’ers.” p56

“Voor mensen die werken als schijnzelfstandige, uitzendkracht of flexwerker betekent werk nu vooral onzekerheid. Dat moet anders.” p55

“Er komt een collectieve basisvoorziening tegen arbeidsongeschiktheid voor alle werkenden. Zelfstandigen kunnen zich daar bovenop vrijwillig bijverzekeren bij dezelfde publieke instantie die de basisvoorziening verstrekt.” p56

“Zzp’ers en flexwerkers die geen recht hebben op een werkloosheidsuitkering krijgen 1.050 euro per maand.” p56

“Iedereen die werkt, moet zeker zijn van een goed pensioen. Daarom gaan werkgevers en opdrachtgevers pensioenpremie betalen voor iedereen die voor ze aan het werk is, ook voor uitzendkrachten en zzp’ers.” p56

PvdA

Met het omkeren van de bewijslast maakt de PvdA werkbemiddeling voor de digitale platforms zeer moeilijk en zet hen op ongelijke voet ten opzichte van oudere werkbemiddelaars. We zien het wel als positief dat de PvdA aandacht heeft voor meer sociale zekerheid voor zelfstandigen:

“Platforms zijn werkgevers, tenzij ze het tegendeel kunnen bewijzen. Apps maken ons leven makkelijker en digitale platforms zorgen voor meer gemak en innovaties. Toch zijn te veel werkenden in de platformeconomie – de fietsbezorgers, de chauffeurs, de schoonmakers – onvoldoende beschermd. Daarom keren we de bewijslast om: een platform is per definitie de werkgever, tenzij het kan bewijzen slechts als bemiddelaar te werken.” p.9

“Iedereen die werkt krijgt steun bij pech en een fatsoenlijk pensioen. Iedereen betaalt naar vermogen mee. Alle werkenden bouwen verplicht pensioen en bescherming tegen arbeidsongeschiktheid op, vanaf de eerste werkdag. Opdrachtgevers van zelfstandigen betalen daaraan mee, zodat ook zzp’ers op sociale bescherming kunnen rekenen bij tegenslag en voor de oude dag.” p10

Partij voor de Dieren

Alhoewel de PvdD wel een positieve beweging maakt voor betere sociale zekerheid voor zelfstandigen, vinden we het onverstandig dat digitale platforms hierin anders behandeld worden dan andere werkbemiddelaars. Dit creëert een ongelijk speelveld:

“Alleen het vaste en het tijdelijke contract voor het reguliere werk, het uitzendcontract om ziekte of grote drukte op te vangen, en het zelfstandigencontract voor zzp’ers, blijven over als arbeidscontracten. Schijnzelfstandigheid wordt tegengegaan en medewerkers worden niet gedwongen zzp’ers te worden.” p44-45

“Er komt een landelijk fonds voor de flexwerkers van platformbedrijven. Uit dit fonds worden de premies van arbeidsongeschiktheidsverzekeringen en pensioenen van flexwerkers betaald. Het fonds wordt grotendeels door platformbedrijven gevuld en aangevuld door het Rijk. (Inter)nationale platformbedrijven die deze voorwaarden niet accepteren, wordt de toegang tot de Nederlandse markt geweigerd. Relevante wet- en regelgeving wordt aangepast, of indien nodig gemaakt.” p45

PVV

Alleen negatieve benoeming van flexwerk zonder erkenning van de complexiteit van het probleem.

“Tegengaan doorgeschoten flexibilisering arbeidsmarkt.” p.25

SP

De SP ziet flexwerkers altijd als schijnzelfstandige/gedwongen zelfstandige. Daarmee maken ze nieuwe werkvormen onmogelijk. In positieve zin verbeteren ze wel sociale zekerheid voor zelfstandigen:

“We voorkomen dat mensen gedwongen als zelfstandige aan de slag moeten, zoals in de bouw, de zorg of de platformeconomie (Uber, Deliveroo, etc.). Voor ZZP’ers verbeteren we de sociale zekerheid, onder meer door recht op een goed pensioen en een collectieve verzekering tegen arbeidsongeschiktheid. We stoppen met de uitbuiting van werknemers door een einde te maken aan onzekere arbeidscontracten.” p15

“Voor ZZP’ers verbeteren we de sociale zekerheid, onder meer door recht op een goed pensioen en een collectieve verzekering tegen arbeidsongeschiktheid.” p15

VVD

Maakt meer sociale zekerheid mogelijk voor zelfstandigen met een eigen rechtspositie voor zzp’ers naast werknemers:

“De analyse van de Commissie-Borstlap bevestigt onze overtuiging dat hervormingen op de arbeidsmarkt nodig zijn, om de arbeidsmarkt beter te laten werken voor gewone mensen en het mkb. Bij een arbeidsmarkt die blijft veranderen hoort bovendien een flexibele zekerheid voor werknemers.” p19

“Een betaalbare, verplichte basisverzekering voor arbeidsongeschiktheid voor zelfstandigen. Dit maakt een betaalbare verzekering tegen arbeidsongeschiktheid voor alle werkenden bereikbaar, waarbij we zoveel mogelijk keuzevrijheid behouden. Door deze verzekering op basisniveau in te richten en collectief te organiseren, blijft de premie laag. Ook komt er een acceptatieplicht, zodat mensen die een ziekte gehad hebben, zich kunnen verzekeren wanneer ze hun leven weer oppakken.” p20

De energietransitie kan niet zonder digitale sturing

Wat zeggen de negen grootste partijen:

CDA

Alhoewel het CDA positief is over kansen van digitalisering en duurzaamheid wordt de verbinding helaas niet gelegd:

“De toekomst is digitaal. Slimme apps, kunstmatige intelligentie, robots, internet of things, 5G en straks 6G maken ons leven makkelijker, sneller en heel vaak ook leuker.” p55

“Wij kiezen voor een versnelde overgang naar een betaalbare, duurzame energiemix. Windenergie op zee blijft een belangrijke bron.” p69

ChristenUnie

ChristenUnie heeft zeer goed oog voor kansen van de combinatie van de energie- en digitale transities:

“Nationale regie op energieopslag. Met een toenemend aandeel duurzame energie is regie nodig op de benodigde opslagcapaciteit in een stabiel elektriciteitssysteem. Onderdeel hiervan is de koppeling van grootschalige hernieuwbare opwek aan de grootschalige industriële energievraag. Daarnaast moeten vraag en aanbod goed op elkaar worden afgestemd, bijvoorbeeld door de inzet van slimme apparaten en het elektrische wagenpark.” p114

“Slimme laadpalen. Om het energienetwerk minder te belasten en zonne- en windenergie optimaal te benutten, wordt het mogelijk dat laadpalen de snelheid van het laden op slimme wijze beïnvloeden. Auto-accu’s kunnen via slimme laadpalen bij een piekvraag ook energie terug leveren. In 2022 worden standaarden hiervoor wettelijk vastgelegd.” p116

“Vitale infrastructuur toekomstbestendig maken. De vitale infrastructuur van energie- en ICT-netwerken, wegen, bruggen en sluizen, is kwetsbaar voor klimaatverandering. Uitval kan tot maatschappelijke ontwrichting leiden. Met extra inzet en middelen wordt de vitale infrastructuur toekomstbestendig gemaakt.” p108

D66

D66 benoemt een aantal mooie kansen voor de combinatie van digitalisering en verduurzaming:

“We blijven investeren in laadpalen. Ook in slimme laadpalen, waarmee elektrische auto’s kunnen laden wanneer de stroom goedkoop is en weer terug kunnen leveren aan het net wanneer er tekorten zijn. Zo worden auto’s een opslagplaats voor energie.” p68

“We helpen veelbelovende duurzame warmtebronnen met subsidies over de marktdrempel, zodat ze snel betaalbaar worden en zonder staatssteun verder kunnen [..] restwarmte uit datacenters.” p88

“En we ondersteunen de komst van klimaatneutrale datacenters.” p105

GroenLinks

GroenLinks is positief over digitalisering en verduurzaming en zet in op de ‘twin transition’ en het aanbod aan groene stroom. We hadden de koppeling graag iets meer uitgewerkt gezien, maar Groenlinks lijkt zich duidelijk bewust van de mogelijkheden van het combineren van de twee transities:

“De Nederlandse overheid wordt een groene koploper. Het Topsectoren- beleid wordt uitsluitend ingezet voor groene en digitale innovaties.” p11

“Innovatieve ondernemingen zijn aanjagers van de nieuwe economie. Innovaties voor circulaire economie, (bio)medische technologie, digitale technologie, games, platforms en 3D-printing zijn niet meer weg te denken uit onze samenleving. We stimuleren ondernemingen die bijdragen aan een groene en eerlijke economie. Dat doen we door het Klimaatfonds voor hen open te stellen en (Europese) netwerken tussen innovatieve ondernemingen, kennisinstellingen en grotere bedrijven te versterken.” p17

“Daarnaast is energiebesparing essentieel; dat wordt een belangrijk onderdeel van beslissingen over nieuwe technologie, digitale infrastructuur, bouwen en vervoer.” p17

“Om uit de coronacrisis te komen, investeert de Europese Unie in de

economie en de banen van de toekomst. De Europese Green Deal en de

Digitale Agenda vormen daarvoor een goede basis.” p77

“De EU krijgt een supernet voor groene stroom om schommelingen in het aanbod van groene energie op te vangen.” p77

PvdA

De PvdA heeft helaas geen oog voor de kansen van de combinatie van de energie- en digitale transities, maar begint wel met extra heffingen voordat er met een positieve insteek samenwerking is gezocht:

“Die investeringen richten we op watermanagement, voedselzekerheid, schone energie, zorg en kunstmatige intelligentie.” p17

“Heffing op de lozing van restwarmte. De industrie zet haar restwarmte zo veel mogelijk in voor warmtenetten. Het beprijzen van verspilling van restwarmte stimuleert een nuttige aanwending van warmte.” p56

Partij voor de Dieren

Alhoewel er oog is voor de positieve kansen van het combineren van digitale techniek en duurzaamheid, slaat de grote aandacht voor vermeende negatieve aspecten voor ons negatief door. Datacentra zijn nodig voor de vele toepassingen die we allemaal gebruiken, juist in Nederland kunnen we zorgen dat we restwarmte gebruiken voor duurzame warmtenetten en de stroom uit duurzame bronnen afkomstig is:

“Duurzame energie krijgt voorrang op het energienetwerk, met ‘slimme energienetten’ (smart grids), die gevoed worden door kleinschalige en decentraal opgewekte groene Energie.” p29

“De digitalisering biedt steeds meer kansen, maar ook bedreigingen. We kunnen de tijd die we uitsparen door automatisering gebruiken voor meer tijd voor elkaar, aandacht voor duurzaamheid en zinvol werk. We kunnen kennis van over de hele wereld met elkaar delen en zo duurzame transities versnellen. Als we niet oppassen, is de keerzijde echter groot.” p88

“Ook wordt zo de komst van energieslurpende datacentra en vervuilende industrie naar Nederland ontmoedigd.” p13

“Een datacentrum gebruikt evenveel energie als honderdduizenden huishoudens. Groene stroom kan daardoor niet meer worden gebruikt om huishoudens van schone energie te voorzien en andere industrieën te verduurzamen. Er komt daarom een rem op de bouw van datacentra.” p55

PVV

Geen stappen op duurzaamheid, en hierin dus ook geen rol voor digitale techniek:

“Klimaatakkoord en Energieakkoord door de shredder halen” p37

“Stoppen met de onbetaalbare energietransitie” p37

SP

Rood omdat er geen inzet is op digitale kansen in de duurzame transitie, en omdat wij denken dat nationalisering innovatie in de weg zou zitten:

“Met een Green New Deal binden we tegelijk de strijd aan met de klimaatcrisis, de wooncrisis, de economische crisis en de sociale ongelijkheid. Het klimaatdoel wordt aangescherpt en we maken de energievoorziening weer publiek zodat we fors meer duurzame energie kunnen opwekken, onder andere met uitbreiding van windparken op zee en zonnepanelen op alle geschikte daken. We creëren groene banen in de energie, duurzame productie en het verduurzamen van woningen.” p23

VVD

Heeft oog voor kansen verduurzaming en rol voor digitale techniek daarin:

“Als we weglopen voor verduurzaming, raken onze innovatieve bedrijven en onderzoeksinstellingen achterop bij belangrijke technologieën van de toekomst. Ook dat kost op termijn banen en welvaart en is bovendien slecht voor het klimaat. Groen en groei moeten hand in hand gaan.” p74

“Slimme energienetwerken zodat huishoudens overtollige duurzame energie onderling kunnen delen.” p76

Politiek toezicht op digitalisering moet sterker

Wat zeggen de negen grootste partijen:

CDA

We hebben hier niets over kunnen vinden in het programma.

ChristenUnie

We hebben waardering voor de aandacht die de ChristenUnie aan dit onderwerp geweid heeft in de pers recentelijk. Helaas zijn hierover geen passages opgenomen in het verkiezingsprogramma en daar baseren wij onze beoordeling op.

D66

Brede aandacht hiervoor:

“We zorgen voor één aanpak van de Rijksoverheid voor de digitale transitie. Een integrale aanpak is nodig om democratisch bestuur in het digitale domein te versterken, de dienstverlening door de overheid te verbeteren en de macht van markten en lobbyisten te beperken. Er is voortaan één minister verantwoordelijkheid voor zowel digitalisering van de overheid zelf als digitalisering in de samenleving en economie, inclusief de veiligheid, privacy en ethische aspecten. In de Tweede Kamer dringen we aan op een vaste commissie Digitale Zaken.” p105

“De versnipperde beleidsaanpak over de ministeries van Economische Zaken, Justitie, Defensie en Binnenlandse Zaken komt onder verantwoordelijkheid te staan van één minister, met een eigen budget en beleid overstijgende taken. Hiermee krijgt de overheid meer grip op het totaalpakket van digitaal beleid.” p119-120

GroenLinks

We hebben grote waardering voor de inzet van GroenLinks in de tijdelijke commissie Digitale Toekomst. Helaas zijn er echter geen uitspraken over digitale bestuurskracht of controle opgenomen in het programma.

PvdA

We hebben hier niets over kunnen vinden in het programma.

Partij voor de Dieren

We hebben hier niets over kunnen vinden in het programma.

PVV

We hebben hier niets over kunnen vinden in het programma.

SP

Een positieve stap voor meer politieke bestuurskracht op digitalisering:

“We willen dat een ‘Commissie-Digitalisering’ de politiek adviseert over de maatschappelijke gevolgen van technologische ontwikkelingen en voorstellen doet voor aanvullende burgerrechten in het digitale tijdperk.” p12

VVD

We hebben hier niets over kunnen vinden in het programma.

Er moet één startpunt voor dienstverlening van de overheid komen

Wat zeggen de negen grootste partijen:

CDA

De inzet op één portaal voor de belastingdienst is een mooi begin in de richting van één startpunt van dienstverlening vanuit de overheid:

“Wij verbeteren de dienstverlening van de Belastingdienst. Iedere burger en ondernemer krijgt een persoonlijk digitaal portaal, waarin alle (vooringevulde) aangiften, aanslagen, openstaande schulden en verrekeningen, correspondentie, stukken en beschikkingen worden opgenomen. Ook de status van behandeling moet daarin zichtbaar zijn. Voor wie dat wil, blijft de blauwe envelop behouden.” p48

ChristenUnie

We hebben hier niets over kunnen vinden in het programma.

D66

We hebben hier niets over kunnen vinden in het programma.

GroenLinks

We hebben hier niets over kunnen vinden in het programma.

PvdA

Helaas geen specifieke aandacht voor een duidelijk portaal, maar we beoordelen de lijn van de inzet wel als een goede richting om daar uit te komen:

“Transparante digitale overheid. Een overheid die zich hard maakt voor de rechten van individuen op het internet geeft zelf het goede voorbeeld. De overheid slaat veel data op van ieder individu, maar het is vaak onduidelijk waarvoor die gebruikt worden en hoe. Dit moet inzichtelijker. Als burger houd je de overheid in de gaten en niet andersom. Schandalen als de toeslagenaffaire mogen nooit meer voorkomen. Daarom gaat de overheid veel transparanter te werk en acteert zij als één digitale overheid met toegankelijke en gebruiksvriendelijke dienstverlening, open algoritmes en open source systemen. En ze maakt het burgers gemakkelijker om aanspraak te maken op hun privacy-rechten, zoals dataportabiliteit en herleidbaarheid.” p82

Partij voor de Dieren

We hebben hier niets over kunnen vinden in het programma.

PVV

We hebben hier niets over kunnen vinden in het programma.

SP

We hebben hier niets over kunnen vinden in het programma.

VVD

Met het doel tot één online identiteit te komen zet de VVD een goede stap richting een goed navigeerbare dienstverlening:

“Eén online identiteit voor iedere Nederlander om zich online te kunnen identificeren. Overheidsorganen hoeven daardoor geen eigen administraties met persoonsgegevens meer bij te houden. Dit voorkomt fouten, zoals het sturen van brieven naar verkeerde personen.” p97

Kies voor een digitale overheid die gaat voor vernieuwing

Wat zeggen de negen grootste partijen:

CDA

We hebben hier niets over kunnen vinden in het programma.

ChristenUnie

We hebben hier niets over kunnen vinden in het programma.

D66

Een brede blik op digitalisering en overheid, dat geeft ruimte voor innovatie:

“Transparantie en uitlegbaarheid worden verplicht bij het gebruik van IT-systemen door de overheid. In het ontwerp van systemen staan behoeften en verwachtingen van burgers centraal. Het Bureau ICT-toetsing (BIT) ziet hierop toe. We willen dat het BIT een sterkere positie krijgt, met een mandaat voor vijf jaar. Bijvoorbeeld door het een zelfstandig bestuursorgaan te maken.” p120

“ICT-contracten worden opgeknipt in kleine stukken, waardoor ook kleine aanbieders mee kunnen bouwen aan de digitale overheid.” p120

“De overheid zorgt voor voldoende interne kennis en kunde om op een veilige en effectieve manier met data en technologie om te gaan.” p120

GroenLinks

Interessante stappen op openheid maar te beperkte blik op digitale innovatie:

“De overheid moet controleerbaar zijn. We vervangen de Wet openbaarheid van bestuur door Wet open overheid waarbij de norm is dat data van de burger is en niet van de overheid. We zorgen daarbij voor een cultuuromslag: openheid wordt de norm. Publieke data zijn openbaar toegankelijk en te gebruiken door iedereen. Overheden bevorderen en gebruiken open standaarden, vrije en opensourcesoftware en open hardware.” p77

PvdA

Geen brede blik op digitale innovatie aanjagen. Vooral aandacht voor gevaren:

“We willen een overheid die haar rol op het internet serieus neemt, zodat ze niet langer alleen producten aanbesteedt, maar juist de kaders stelt van wat wij als maatschappij acceptabel vinden. Op het internet moet de overheid zorgen voor een betrouwbaar systeem voor onze digitale basis-identiteit, waarmee je op het internet, zonder dat er iemand over je schouder meekijkt, kunt laten zien wie je bent en welke gegevens bij jou horen. Vergelijk het de fysieke wereld waarin de overheid voor een paspoort of rijbewijs zorgt. Daarom is er een veilig middel nodig voor digitale leeftijdsverificatie, zodat minderjarigen niet langer kindonvriendelijke producten en diensten kunnen gebruiken en aanschaffen.”

Partij voor de Dieren

We hebben hier niets over kunnen vinden in het programma.

PVV

We hebben hier niets over kunnen vinden in het programma.

SP

We hebben hier niets over kunnen vinden in het programma.

VVD

Geen specifieke aandacht, wel goede stap om overheidsopdrachten toegankelijker te maken voor meer bedrijven:

“Versterken van de positie van kleine ondernemers ten opzichte van de overheid. We scherpen de Wet Markt en Overheid aan, zodat het voor (semi-)overheden moeilijker wordt om ondernemers weg te concurreren. We voorkomen eveneens dat (semi-)overheidsorganisaties een oneerlijk voordeel krijgen vanwege subsidies. Ook zorgen we ervoor dat de overheid eerder haar rekeningen aan ondernemers betaalt.” p15

Laat de Autoriteit Persoonsgegevens privacy beschermen

Wat zeggen de negen grootste partijen:

CDA

We hebben hier niets over kunnen vinden in het programma.

ChristenUnie

We missen in de inzet wel de positieve kansen voor de toezichthouder om problemen te voorkomen, maar de CU zet wel belangrijke stappen om tot een sterkere AP te komen:

“Waakhond Digitale Veiligheid. Er is beter toezicht nodig op wat bedrijven en overheden met onze gegevens doen en welke algoritmes en technieken ze inzetten. De Autoriteit Persoonsgegevens wordt daarom omgevormd tot een sterke toezichthouder voor Digitale Veiligheid, met voldoende technische kennis en middelen om ons digitaal te beschermen.” p35

D66

Zet in op broodnodig extra budget bij de AP. Dat zal helpen achterstanden weg te werken:

“Het budget van de Autoriteit Persoonsgegevens moet flink omhoog om de AVG goed te kunnen handhaven. Zo kan het zorgen dat onze persoonsgegevens bij bedrijven en overheden goed beschermd zijn en blijven.” p121

GroenLinks

Zet in op broodnodig extra budget bij de AP. Dat zal helpen achterstanden weg te werken:

“We stellen een nationaal coördinator dataverzameling aan en zorgen voor meer capaciteit bij de Autoriteit Persoonsgegevens om onze privacy te beschermen en illegale datahandel te bestrijden.”

PvdA

Alhoewel we de focus iets vinden doorslaan naar handhaving in plaats van preventie, zet de PvdA wel belangrijke stappen om tot een sterkere AP te komen:

“De Autoriteit Persoonsgegevens (AP) krijgt voldoende financiering om onderzoek te doen, te handhaven en informatie te verstrekken aan individuen en mkb. Ook kan de AP serieuze boetes uitdelen om overtredingen te bestraffen. Digitale diensten beperken zich niet meer tot enkele sectoren, maar zijn actief in iedere sector. Daarom krijgen alle toezichthouders budget en middelen om een afdeling op te richten die zich bezighoudt met privacy en machtsmisbruik.” p82

Partij voor de Dieren

We missen in de inzet wel de positieve kansen voor de toezichthouder om problemen te voorkomen, maar de PvdD wil wel de broodnodige investering doen om tot een sterkere AP te komen:

“De Autoriteit Persoonsgegevens wordt uitgebreid om de naleving van de AVG (Algemene verordening gegevensbescherming) te controleren.” p93

PVV

We hebben hier niets over kunnen vinden in het programma.

SP

We hebben hier niets over kunnen vinden in het programma.

VVD

We hebben hier niets over kunnen vinden in het programma.

Investeer in meer samenwerking voor een veilige digitale samenleving

Wat zeggen de negen grootste partijen:

CDA

Gaat vooral uit van statelijke externe dreiging, geen brede blik op gevaren of goede samenwerking met het bedrijfsleven:

“Nederland moet zich beter voorbereiden en oefenen op een massieve verstoring van het digitale domein door een technische storing of cyber-aanval. Als knooppunt in het internationale dataverkeer kan een storing in Nederland leiden tot grote economische en maatschappelijke ontwrichting.” – 57

“Wij zijn bezorgd over de cybersecurity in ons land. Volgens onze eigen diensten liggen we dagelijks onder vuur. Kennis wordt gestolen, vitale systemen aangevallen en desinformatie verspreid. Om de digitale weerbaarheid te vergroten, willen wij een meerjarig cybersecurityprogramma onder leiding van een aparte Nationale Cybersecurity Coördinator.” p57

“De inlichtingen en veiligheidsdiensten moeten worden versterkt om Nederland te beschermen tegen de groeiende digitale en geopolitieke dreigingen uit landen als Rusland en China. De gezamenlijke huisvesting moet worden aangegrepen om voor de diensten een Cyberhub te creëren, waar het Defensie Cyber commando en het Nationale Cybersecurity Centrum deel van uit maken. Waar nodig wordt de WIV aangepast om de effectiviteit van de diensten te vergroten.” p96

ChristenUnie

De bredere blik op gevaren en een actieve rol voor samenwerking met bedrijfsleven beoordelen wij als positief:

“Digitaal kundige en actieve politie. Deze tijd vraagt een digitaal vaardige en innovatieve politie. Er wordt geïnvesteerd in digitale expertise van speciale teams tegen cybercriminaliteit, maar ook in verbreding van de kennis binnen de politie als geheel, omdat bijna alle criminaliteit een digitale component heeft.” p30

“Taakspecialisatie. De samenwerking in NAVO- en EU-verband wordt versterkt door gezamenlijke ontwikkeling en aanschaf van materieel en taakspecialisatie. Nederland zet in op schaarse en hoogtechnologische capaciteiten, om op te kunnen treden tegen dreigingen vanuit het cyberdomein en hybride dreigingen. Taakspecialisatie mag niet ten koste gaan van het vermogen tot nationale bijstand, om op te treden bij crises, aanslagen en calamiteiten.” p140

“Investeren in cyberveiligheid. Cyberveiligheid is essentieel om Nederland te beschermen tegen diefstal van militaire technologie, spionage en het hacken van vitale infrastructuur (zoals waterkering) en wapensystemen. Nederland is goed in cyberveiligheid. Om dit zo te houden, is een forse investering vereist in het Cyber Defensie Commando en in nauwe samenwerking met de private sector om de technologische ontwikkelingen op de voet te volgen.” p140-141

D66

Brede blik op cybersecurity, veel oog voor samenwerking. Er zou wel iets meer oog kunnen zijn voor de positieve bijdrage van het bedrijfsleven en informatiedeling:

“Er komen fors meer investeringen in onderzoek op het gebied van digitale techniek, zoals kunstmatige intelligentie, cyber security, quantum computing en fotonica” p104

“We investeren het extra geld dat we beschikbaar stellen voor de politie en het OM in de aanpak van nieuwe vormen van criminaliteit, zoals cybercriminaliteit, en in effectieve bestrijding van ambtelijke corruptie.” p114

“Om deze rol te kunnen uitbouwen, hebben we echt één duidelijke aanpak nodig. Om cybercriminaliteit en internationale cyberconflicten te kunnen bestrijden, moet investeren in onze digitale veiligheid een gewoonte worden.” p121

“Het Nationale Cyber Security Centrum (NCSC) mag ook relevante beveiligingsinformatie van nietvitale sectoren gaan delen met Computer Emergency Response Teams.” p121

“Nederland was een van de eerste landen die samenwerking met ethische hackers stimuleerde door middel van een responsible disclosure richtlijn. Het is nu tijd om de volgende stap te zetten en de inzet van ethische hackers verder te professionaliseren door middel van actieve bug bounty programma’s door de overheid en het stimuleren van responsible disclosure beleid bij bedrijven. Ook ondersteunen we initiatieven om jonge hackers op het rechte pad te houden.” p122

“Er moet een procedure voor supersnelrecht komen om online content zo snel mogelijk – eventueel tijdelijk – van het internet te verwijderen. Slachtoffers van cybercrime zijn gebaat bij snel handelen. Platforms moeten worden verplicht om content te verwijderen indien nodig.” p122

“Om onze vitale infrastructuur te beschermen tegen cyberaanvallen investeren we in cybercapaciteiten bij Defensie. Kennis hierover bij de Nederlandse krijgsmacht kan zowel in EU- als NAVO-verband worden ingezet.” p200

GroenLinks

Beperkte blik op cybersecurity. Kijkt vooral naar statelijke gevaren of digitale oorlogsvoering. De enige plek waarop bedrijfsleven een rol speelt is om de verantwoordelijkheid voor verwijtbare onveiligheid bij de leverancier te leggen. Dit is reeds het geval en brengt ons niet verder. Echte samenwerking met het bedrijfsleven is noodzakelijk om te komen tot een veiligere digitale samenleving:

“De politie krijgt meer capaciteit en kennis om cybercriminaliteit en zaken als oplichting en kinderporno via internet op te sporen.” p80

“Een veilige digitale leefomgeving is belangrijk. Daarom werkt de

Nederlandse overheid niet mee aan het introduceren of in stand houden van kwetsbaarheden in digitale producten en diensten. Bedrijven die de maatschappij in gevaar brengen door hun IT-producten of –diensten onvoldoende tegen misbruik te beveiligen, worden daarvoor verantwoordelijk gehouden. De Nederlandse overheid investeert in defensieve capaciteiten om vitale infrastructuur te beschermen tegen cyberaanvallen.”

“Daarnaast zet Nederland in op het tegengaan van onlineoorlog (’cyberwar’), de beveiliging van informatie en versterking van de diplomatieke dienst.” p97

“Nederland streeft naar strikte internationale afspraken over de inzet van nieuwe wapensystemen, zoals bewapende drones, cyberaanvallen en hypersone raketten.” p97

“Technologie en apparatuur voor cybersurveillance gaan ook onder het wapenexportbeleid vallen.” p97

PvdA

Helaas mist een brede blik op cybersecurity. We zien de juiste richting, maar missen vooral aandacht voor samenwerkingspartners in het bedrijfsleven:

“Meer capaciteit voor bestrijding cybercrime. Criminaliteit verlegt zich voor een deel van de straat naar de cyberwereld. Daders blijven te makkelijk ongestraft. Daarom willen we meer en betere rechercheurs die cybercrime aanpakken.” p65

“Beschermen tegen cyberaanvallen. In toenemende mate spelen conflicten zich af in cyber space. Militaire en industriële spionage vormen een directe bedreiging voor onze bedrijven en cruciale infrastructuur. Cyberaanvallen zijn aan de orde van de dag. Nederland geeft prioriteit aan bescherming op dit gebied.” p96

Partij voor de Dieren

Te beperkte aandacht voor dit zeer belangrijke thema:

“De privacy en data van gebruikers zijn bij veel Internet of Things-apparaten (met Wifi en/of Bluetooth) niet veilig. De overheid zet zich in voor het realiseren van cybereisen aan apparatuur.” p93

PVV

Zeer beperkte aandacht voor cybersecurity, geen visie op samenwerking met het bedrijfsleven:

“De PVV wil ook veel meer aandacht voor onze digitale veiligheid. Internetcriminelen lijken vrij spel te hebben. Vele ouderen worden het slachtoffer van internetoplichters en vele jongeren worden digitaal bedreigd. Dat moet stoppen. De politie moet digitale vormen van criminaliteit serieuzer gaan aanpakken en de daders moeten voor de rechter komen.” – p20

“Ook geavanceerde cybercrime, vaak internationaal, vormt een steeds grotere bedreiging voor ons land. Buitenlandse mogendheden en internationaal georganiseerde internetcriminelen beschikken over digitale technieken om grote schade aan te richten. Tegen die dreiging zullen we ons beter moeten wapenen. Hiervoor zal extra geld worden vrijgemaakt.” – p20

SP

We hebben hier niets over kunnen vinden in het programma.

VVD

Brede blik op cybersecurity, goede aandacht voor samenwerking met het bedrijfsleven:

“Investeringen in het Defensie Cybercommando en de inlichtingendiensten. Succesvolle operaties tegen de Russische inlichtingendiensten laten zien dat Nederland hier sterk in is, en zo met unieke kennis en vaardigheden kan bijdragen aan de veiligheid van bondgenoten.” p47

“Versterken van de Nationale Politie met extra wijkagenten (basisteams), cyberexperts en recherche, waarbij wordt gekeken naar inzetbaarheid van wijkagenten zodat hun wijkgerichte taken voorop staan Ook worden er meer hooggeschoolden en specialisten aangenomen om de toegenomen werkdruk op te vangen en gecompliceerde misdaad, zoals cybercrime, te bestrijden. Stroomstootwapens en bodycams gaan tot de standaarduitrusting van de politie behoren.” p65

“Meer vrijwilligers met cyberexpertise bij de Nationale Politie, Justitie, Defensie en de veiligheidsdiensten. Ook maken we het met betere arbeidsvoorwaarden aantrekkelijker voor cyberexperts om bij deze organisaties te werken.” p65

“Versterking van de samenwerking tussen de overheid en het bedrijfsleven om vitale infrastructuur zoals het betalingsverkeer te beschermen tegen steeds agressievere cyberaanvallen. De overheid moet samen met organisaties die vitale infrastructuur beheren, de minimale beveiligingsstandaarden verhogen. Ook versterken we diensten zoals het Nationaal Cyber Security Centrum, het Defensie Cyber Security Centrum en de inlichtingendiensten om de digitale slagkracht en weerbaarheid te vergroten.” p67

“Behoud van de grote economische waarde van de Nederlandse havens. Uitdagingen als cybersecurity, digitalisering en verduurzaming vragen om intensivering van samenwerking tussen de verschillende havens.” p88

Ruim baan voor de digitale infrastructuur

Wat zeggen de negen grootste partijen:

CDA

CDA geeft prioriteit aan digitalisering in het herstelpakket:

“Het CDA geeft aan met een omvangrijk herstel- en innovatiepakket voor investeringen in de woningbouw, infrastructuur, maatschappelijk vastgoed, digitalisering, innovatie en duurzaamheid te komen. Voor deze projecten versnellen en vereenvoudigen we de procedures om sneller resultaat te boeken. Cofinanciering vanuit het Nationale Groeifonds en InvestNL kan gezonde bedrijven – groot en klein, start ups en scale ups – helpen in de overstap naar nieuwe verdienmodellen.” p41

ChristenUnie

We beoordelen het voornemen tot toekomstbestendig maken van de digitale infrastructuur als positief. Naar onze mening betekent dit dat bedrijven vooral ruimte moeten krijgen om te investeren en veilingopbrengsten voor de staat niet gemaximeerd moeten worden. De extra wettelijke eisen die de CU bedrijven in de vitale sector wil opleggen, schieten naar onze mening hun doel voorbij. Bedrijven in de vitale sector vallen al onder de WBNI en zijn verplicht om passende maatregelen te nemen om de veiligheid en continuïteit van de netwerken te borgen:

“Vitale infrastructuur en techniek in veilige handen. Vitale infrastructuur voor bijvoorbeeld schoon drinkwater, elektriciteit, toegang tot internet en betalingsverkeer zijn essentieel. De bescherming tegen buitenlandse invloeden en digitale inmenging wordt wettelijk geborgd.” p18

“Vitale infrastructuur toekomstbestendig maken. De vitale infrastructuur van energie- en ICT-netwerken, wegen, bruggen en sluizen, is kwetsbaar voor klimaatverandering. Uitval kan tot maatschappelijke ontwrichting leiden. Met extra inzet en middelen wordt de vitale infrastructuur toekomstbestendig gemaakt.” p108

D66

D66 heeft de ambitie om Nederland weer koploper op het gebied van digitale infrastructuur te maken:

“Wij willen dat Nederland koploper blijft in de digitale economie. Dit betekent dat we systematisch digitale vaardigheden opbouwen bij de hele bevolking, zorgen voor een goede digitale infrastructuur en vechten voor één Europese digitale markt.” p93

“We investeren in een robuuste digitale infrastructuur. Nederland bouwt haar positie als internetknooppunt verder uit. Goede toegang tot het internet is een basisbehoefte. We zorgen er daarom voor dat elke consument of organisatie toegang heeft tot betaalbaar vast en mobiel internet van voldoende kwaliteit en snelheid, op elke locatie waar dat nodig is. Dat betekent een snelle uitrol van 5G en glasvezel.” p105

GroenLinks

Digitale infrastructuur wordt alleen benoemd in relatie tot energiebesparing:

“Daarnaast is energiebesparing essentieel; dat wordt een belangrijk onderdeel van beslissingen over nieuwe technologie, digitale infrastructuur, bouwen en vervoer.” p17

PvdA

Hoewel de PvdA duidelijk waarde hecht aan de diensten van de infrastructuur, ontbreekt een inzet of visie over hoe deze te bereiken. Zonder oog voor noodzakelijke inzet en investeringen in digitale infrastructuur gaat deze er niet komen:

“Internet is een basisbehoefte. In een welvarend land als Nederland heeft iedereen op een gelijke wijze recht op toegang tot internet. Zeker nu onderwijs, het vinden van werk, overheidsvoorzieningen en sociaal contact steeds meer digitaal worden aangeboden en de coronacrisis dit proces, maar ook de digitale tweedeling, heeft versneld. Ieder Nederlands huishouden krijgt het (afdwingbaar) recht op een betaalbare en snelle internetverbinding van ten minste 50mb/s. Ook beschikt ieder huishouden binnen tien jaar over een glasvezelverbinding, met ten minste 1 GB uploaden downloadsnelheid.” p80

Partij voor de Dieren

Veel aandacht voor digitalisering en de effecten daarvan maar geen aandacht voor de digitale infrastructuur zelf.

PVV

We hebben hier niets over kunnen vinden in het programma.

SP

Hoewel de SP duidelijk waarde hecht aan het internet, hebben ze helaas geen oog voor de noodzaak tot investeren in een goede digitale infrastructuur voor maatschappij en economie:

“Internet en sociale media moeten voor iedereen beschikbaar en betaalbaar zijn.” p12

VVD

Het woord infrastructuur komt maar liefst 24 keer voor, maar de VVD heeft vooral aandacht voor de klassieke infrastructuur zoals wegen, water en spoor. Een gemiste kans, omdat juist onze digitale infrastructuur een steeds belangrijkere infrastructuur wordt voor onze toekomst. De enige keer dat infrastructuur in verband wordt gebracht met digitaal is als het gaat om de risico’s in relatie tot cyberweerbaarheid.

Houd de blik op Europa

Wat zeggen de negen grootste partijen:

CDA

Brede aandacht voor de kansen van digitalisering in Europa:

“Voor elk bedrijf of platform is de Europese markt met 500 miljoen consumenten te belangrijk om niet naar te luisteren.” p55

“Raad van Europa moeten worden aangepast op de digitale toekomst.” p56

“Meer samenwerking in Europa in de bestrijding van grensoverschrijdende criminaliteit, cybercrime, mensenhandel en terrorisme.” p84-85

ChristenUnie

We hebben hier niets over kunnen vinden in het programma.

D66

Brede aandacht voor de kansen van digitalisering in Europa:

“Als Europa stellen we ons de ambitie concurrerend te zijn met de VS en China op het gebied van nieuwe technologieën, zoals 5G en kwantumtechnologie.” p103

“De Europese agenda om regulering op de juiste manier vorm te geven wordt versterkt. We zorgen daarbij voor versterking van onze digitale autonomie door Nederlandse digitale ondernemers te helpen bij hun expansie op de Europese en mondiale markt. Behalve het verder ontwikkelen van de Europa-brede digitale interne markt hebben het behoud van publieke waarden en het beschermen van fundamentele rechten online de prioriteit.” P105

“Nederland kan van dit risico een kans maken en in Europa een leiderschapsrol pakken.” p121

“De Tweede Kamer krijgt een sterkere positie om de regering te controleren op de inzet in Europa.” p182

“D66 zet de Europese Green Deal en de digitale transitie centraal voor een toekomstbestendig Europa.” p184

GroenLinks

We hebben hier niets over kunnen vinden in het programma.

PvdA

Voor digitalisering is Europa alleen genoemd in relatie tot mededing. Een beperkte blik die alleen uitgaat van bedreigingen en daardoor kansen mist.

Partij voor de Dieren

We hebben hier niets over kunnen vinden in het programma.

PVV

We hebben hier niets over kunnen vinden in het programma.

SP

We hebben hier niets over kunnen vinden in het programma.

VVD

De rol van Europa in relatie tot digitalisering staat alleen benoemd in relatie tot dataopslag, en daarbij zeer protectionistisch. De digitale markt is bij uitstek een internationale markt waarbij we er naar zouden moeten streven om geen landsgrenzen te hanteren.

Bevorder diversiteit en inclusie

Wat zeggen de negen grootste partijen:

CDA

Goede aandacht voor dit thema:

“Een inclusieve arbeidsmarkt vraagt om een gelijke beloning van mannen en vrouwen, nieuwe afspraken over thuiswerk en de combinatie van werk en zorg. Wij komen met een nieuwe regeling voor kinderopvang voor werkende ouders en willen een actieve aanpak van arbeidsmarktdiscriminatie. Voor grote bedrijven en organisaties willen wij een eigen diversiteitscode, die ze zelf naleven en verantwoorden.”  p47

ChristenUnie

Brede inzet op dit thema:

“Coalitie tegen racisme: Er komt een coalitie tegen racisme, met vertegenwoordigers uit verschillende gemeenschappen, maatschappelijke organisaties en politieke partijen. Zo kan van onder op een plan worden gemaakt om racisme tegen te gaan op de arbeidsmarkt, rond wonen, onderwijs of het optreden van de overheid.” p15

“Gelijk loon voor vrouwen en mannen. De gelijkwaardigheid tussen mannen en vrouwen moet ook tot uiting komen in een gelijkwaardige beloning. Het is onacceptabel dat dat nog steeds niet het geval is. We willen dat overheid en sociale partners zich inzetten voor het structureel slechten van de loonkloof tussen mannen en vrouwen. Bedrijven krijgen ondersteuning bij het meten van de loonkloof en bij het wegwerken daarvan. Het is belangrijk dat zowel de publieke sector als de marktsector transparant zijn over loonverschillen. Sectoren als de zorg en het onderwijs, waar relatief veel vrouwen werken, verdienen betere arbeidsvoorwaarden.” p83

D66

Goede aandacht voor dit thema:

“Discriminatie
We voeren een boete in oplopend tot €10.000 voor bedrijven die in hun werving en selectie discrimineren.  We gaan de discriminerende werking tegen die algoritmes kunnen hebben bij werving en selectie.” p138

“Emancipatie

Sollicitatiecommissies bij overheden, publieke en semipublieke instellingen hebben een gevarieerde samenstelling wat betreft gender, leeftijd en achtergrond. Wij geloven in de kracht van diversiteit. D66 is voor een tijdelijk quotum (van vijf jaar) van zowel 30 procent vrouwen als mannen in bestuurs- en toezichtfuncties binnen en buiten de overheid.
Grotere bedrijven worden verplicht in hun jaarverslag te rapporteren over loonverschillen tussen mannen en vrouwen. Naar het voorbeeld van IJsland verplichten we werkgevers met 25 werknemers of meer om zich te certificeren voor gelijk loon voor gelijk werk.” p142

GroenLinks

Goede aandacht voor dit thema:

“We pakken institutioneel racisme bij de overheid aan. We komen met een nationale aanpak voor het bestrijden van discriminatie op de arbeidsmarkt, het onderwijs, de volkshuisvesting en sport. Een nieuwe, onafhankelijke nationaal coördinator anti-discriminatie krijgt tot taak die aanpak kritisch te volgen en het kabinet en overheidsorganisaties te adviseren.” p57

“Er komt een programma voor het versnellen van de in- en doorstroom van vrouwen, mensen met een migratieachtergrond en mensen met een beperking in het bedrijfsleven en (semi-)publieke organisaties.” p57

“We dichten de loonkloof: bedrijven met meer dan 50 werknemers moeten met een systeem van certificering aantonen dat ze gelijk loon bieden voor gelijk werk. We voeren een mannenquotum in van maximaal zestig procent mannen voor raden van bestuur en toezicht van beursgenoteerde bedrijven en voor de top van (semi)publieke instellingen.” p57

“Bij wetswijzigingen en nieuwe wetten komt een verplichte toets op het effect voor de positie van vrouwen, LHBTIQ+-mensen, mensen met een beperking, mensen met een migratieachtergrond, jongeren en toekomstige generaties.” p58

PvdA

Brede inzet op dit thema:

“Gelijke beloning van vrouwen en mannen. Vrouwen verdienen in Nederland nog steeds 15 procent minder per uur dan mannen. Dat komt neer op €300.000,- in een werkend leven. Deze loonkloof neemt ieder jaar iets af, maar als we in het huidige tempo doorgaan is deze pas in 2050 gedicht. Dat is onacceptabel. We verplichten werkgevers om vrouwen en mannen hetzelfde te betalen voor hetzelfde werk.” p69

“Minimaal 30 procent vrouwen in top bedrijfsleven. Nog steeds worden te veel hoge posities vervuld door witte mannen. Dat moet anders. Zachte maatregelen hebben niet gewerkt, het is tijd voor harde afspraken. Het SER-Advies ‘Diversiteit in de top, tijd voor versnelling’ moet integraal worden overgenomen, met bij de grootste bedrijven een quotum van 30 procent voor vrouwen aan de top. Er komt een wet om dat doel af te dwingen. Een quotum van 30 procent is het minimum om stappen te zetten op de korte termijn, de uiteindelijke ambitie is een gelijke afspiegeling. In de politiek geeft de PvdA het goede voorbeeld met een diverse kandidatenlijst.” p69

Partij voor de Dieren

Brede inzet op dit thema:

“Duidelijke wetgeving en daadkrachtige handhaving gaan ervoor zorgen dat discriminatie op de arbeids- en woningmarkt aangepakt wordt.” p88

“Zelflerende systemen, waarbij computers besluiten nemen over mensen, zonder menselijke inmenging, worden aan streng ethisch en privacy toezicht onderworpen. Ook wordt er op gelet of deze systemen niet onbewust discriminatoire besluiten nemen.” p89

“De overheid treedt met kracht op tegen alle uitingsvormen van discriminatie en komt met een plan om institutioneel racisme uit te bannen. Een nationaal coördinator racisme en discriminatie neemt hierover de leiding en zorgt ook voor meer inclusiviteit bij de overheid. Het ambtenarenapparaat wordt een evenwichtige afspiegeling.” p89

PVV

Geen positieve blik op de kansen van diversiteit en inclusie:

“Afschaffen ‘positieve discriminatie’ en diversiteitsbeleid” p13

SP

Goede aandacht voor gelijke beloning en tegengaan discriminatie:

“We accepteren niet dat vrouwen hetzelfde werk doen en daarvoor minder verdienen dan mannen.” p25

“Discriminatie van vrouwen en LHBTI+’ers pakken we aan.” p26

VVD

Goede aandacht voor dit thema:

“Meer aandacht op scholen voor gelijkheid van geslacht, seksualiteit en achtergrond. Diversiteit wordt een verplicht onderdeel in de lerarenopleiding. Ook mag de vrijheid van onderwijs (artikel 23) niet meer strijdig zijn met het gelijkheidsbeginsel (artikel 1). De onderwijsinspectie ziet hierop toe.” p71

“Daarnaast leggen we wettelijk vast dat bedrijven mensen een eerlijke kans moeten geven bij sollicitaties en promoties, ongeacht hun achtergrond, leeftijd, seksuele geaardheid of handicap. Bedrijven die zich hier niet aan houden, krijgen een boete van de Inspectie SZW.” p71

Digitale geletterdheid en leermiddelen in onderwijs

Wat zeggen de negen grootste partijen:

CDA

Wel oog voor kansen van digitaal onderwijs, maar te weinig aandacht voor digitale geletterdheid in het onderwijs:

“De coronacrisis heeft een impuls gegeven aan het online-onderwijs, maar er is nog veel terrein te winnen om de kwaliteit van het onderwijs niet verder achteruit te laten gaan. Wij willen de kansen versterken en de kwaliteit van het onlineonderwijs vergroten, maar niet ten koste van fysiek onderwijs. Leerkrachten moeten extra tijd krijgen om de omschakeling naar het online-onderwijs goed vorm te kunnen geven.” p35

“Voor het basisonderwijs richten we een digitale school op, waarmee zieke kinderen, kinderen met een beperking of thuiszitters vanuit huis de lessen kunnen blijven volgen in de belangrijkste vakken.” p35

“Wij willen een prominente plaats voor digitaal burgerschap in het onderwijs en willen dat bedrijven en overheden actief zorgen voor ondersteuning van mensen die zelf minder goed de weg weten in de digitale wereld.” p56

ChristenUnie

Het programma toont een brede blik op dit thema. We zouden iets meer gevoel van urgentie voor de onderwijsvernieuwing wel wenselijk vinden:

“Digitale veiligheid voor kinderen. Het is belangrijk dat kinderen bewust en veilig leren omgaan met internet en sociale media. Mediawijsheid maakt deel uit van het lesprogramma op scholen. De overheid helpt ouders om jongeren te beschermen tegen schadelijke content.” p40

“Verbeteren curriculum en kerndoelen. Het curriculum en de kerndoelen in het funderend onderwijs worden verbeterd. Er komt een permanente commissie die iedere 5 jaar advies geeft over de herijking van het curriculum.” – p63

“Gratis schoolboeken. De schoolboeken blijven gratis op het voortgezet onderwijs. Daarbij worden ook digitale leermiddelen betrokken.” P63

“Digitalisering in het onderwijs. Digitalisering biedt kansen voor verbetering van het onderwijs. Tegelijkertijd vraagt dit dat het onderwijs wordt ingericht op het goede gebruik van ict. Leraren en leerlingen moeten digitaal geletterd zijn, de infrastructuur moet op orde zijn en de juiste leermiddelen beschikbaar zijn. Vanuit de investeringsagenda wordt geld beschikbaar gesteld voor de digitaliseringsagenda in het primair en voortgezet onderwijs.” p65

D66

D66 benoemt het belang van digitale geletterdheid en digitale leermiddelen in de volledige breedte:

“Onderwijs begint bij de basis

In een samenleving waarin technologische veranderingen razendsnel gaan, kun je niet in één keer opleiden voor iemands hele toekomst. Maar een leerling hoort op school wél een uitstekende basis mee te krijgen: taal, rekenen, burgerschap, digitale vaardigheden en sociale vaardigheden (EQ). Die basis biedt ook ruimte om in te spelen op veranderingen.” p16

“Digitale vaardigheden krijgen een betere invulling in het nieuwe curriculum. Met aandacht voor kunstmatige intelligentie en kritisch denken over privacy en ethiek. We ondersteunen het effectiever gebruiken van digitale leermiddelen en –methoden, met extra financiering voor leerlingen uit kansarme gezinnen. Deze digitale leermiddelen en -methoden zijn ook digitaal toegankelijk voor leerlingen met een beperking, bijvoorbeeld een visuele beperking of een motorische beperking.” p17

“Alle scholen krijgen binnen vijf jaar een snelle internetverbinding. We stimuleren de ontwikkeling van open leerplatformen zodat scholen niet afhankelijk zijn van één of twee commerciële aanbieders. Het gebruiken en ontwerpen van digitale leermiddelen krijgt een plek in de lerarenopleidingen.” p104

GroenLinks

Goede aandacht voor digitale vaardigheden van leraren. Maar geen aandacht voor digitale geletterdheid en een grote focus op negatieve aspecten zonder aandacht voor de positieve:

“De coronacrisis heeft de digitalisering in het onderwijs enorm versneld. Na de crisis willen wij de goede kanten hiervan behouden, maar onderwijs op afstand mag niet worden gebruikt als middel om te bezuinigen. Scholen mogen alleen veilige en privacyvriendelijke elektronische onderwijssystemen gebruiken en monopolievorming op deze systemen wordt voorkomen. Leraren krijgen meer mogelijkheden om zich digitaal te ontwikkelen en van elkaar te leren op het gebied van digitalisering en onderwijs op afstand.” p43

PvdA

Erg veel nadruk op gevaren, maar aandacht voor zowel digitale leermiddelen als voor het curriculum beoordelen we als positief:

“Voldoende financiering voor digitalisering van het onderwijs waardoor ieder kind mee kan doen. We willen dat financiële middelen ter beschikking worden gesteld waarmee de kosten worden gedekt voor de aanschaf van voldoende digiborden, een eigen device per leerling vanaf groep 4 en waarmee benodigde digitale lesmethoden kunnen worden vergoed.” p35

“Digitale (bij)scholing. In een digitaliserende maatschappij is kennis en kunde van digitalisering essentieel, met name voor het eigen vakgebied. In onderwijscurricula moet structureel aandacht zijn voor kennis en vaardigheden op het gebied van digitalisering. Deze aandacht gaat uit naar de kansen die technologie biedt binnen het vakgebied alsmede de potentiële risico’s en privacyaspecten van de technologie.” p80-81

Partij voor de Dieren

Mooi dat mediawijsheid genoemd wordt, maar geen aandacht voor brede digitale geletterdheid of leermiddelen:

“Basisscholen en middelbare scholen bieden lessen in kritisch denken en in mediawijsheid aan waarin scholieren leren om te gaan met internet en andere media. Het leren herkennen van nepnieuws is hier onderdeel van. Ook filosofie wordt opgenomen in het standaardcurriculum, en er komt meer tijd voor kunst en drama.” p80

PVV

Is tegenstander van vernieuwing van het onderwijs. Zo komen kinderen zonder digitale vaardigheden van school:

“Door alle zogenaamde vernieuwingen is er steeds minder aandacht voor de kernvakken taal en rekenen, de basis van emancipatie en verheffng, en wordt kostbare onderwijstijd verspild aan allerlei modieuze bijkomende zaken. Wij willen terug naar de kern van onderwijs.” p43

SP

We hebben hier niets over kunnen vinden in het programma.

VVD

Aandacht voor techniek in het curriculum en kansen voor digitalisering van het onderwijs:

“Modernisering van het onderwijsprogramma op de basis- en middelbare school, waarbij hogere eisen aan de basisvaardigheden lezen, schrijven, taal en rekenen de kern vormen en we techniek en burgerschap toevoegen.” p28

“- Aanpassing van het onderwijs aan moderne technieken, door digitale vaardigheden onderdeel van het onderwijsprogramma te maken. Leerlingen kunnen ook extra uitleg krijgen via door gespecialiseerde leraren gemaakte instructiefilmpjes.

– Digitale proefcolleges door mbo-instellingen, hogescholen en universiteiten zodat aankomende studenten vaker meteen een studie kiezen die bij hen past.

– Digitaal onderwijs voor zieke leerlingen of leerlingen met een lichamelijke beperking. Hoogbegaafde leerlingen krijgen ook deze mogelijkheid als zij dat willen. Het samenwerkingsverband van scholen waar de leerling ingeschreven staat, is verantwoordelijk voor het geven van deze lessen.” p30